احسان و نیکوکاری به چه معناست ؟ نگاه اسلام به این قضیه چیست؟

احسان و نیکوکاری یکی از آموزه های وحیانی و از مفاهیم پردامنه قرآنی است.

قرآن کریم با امر به «عدل و احسان»به این مهم اشاره می کند؛ چرا که عدم عدالت، بنیان اجتماع را متزلزل می کند، عدم احسان نیز موجب به وجود آمدن جامعه ای خشک و بی روح می شود.

احسان و نیکوکاری، در قرآن مجید دارای مصادیق فراوانی است که پرداختن به تمام آنها، نیازمند بحثهای مفصل است. به همین جهت، به بحث پیرامون «احسان در حوزۀ ارتباط انسان با دیگران» یا به عبارتی دیگر، احسان و نیکوکاری در جامعه بسنده می کنیم.

اثرات اجتماعی احسان و نیکوکاری

 

نباید صاحبان ثروت و نعمت درباره خویشاوندان خود و در حق مسکینان و مهاجران راه خدا از بخشش و انفاق کوتاهی کنند،

بلکه باید با خَلقْ عفو و صلح پیشه کنند و از بدی‏ها آسان درگذرند. آیا دوست نمی‏دارید که خدا هم در حق شما مغفرت و احسان کند که خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.
بدین ترتیب مفهوم آن گستره وسیعی را در بر می‏‌گیرد. نیکی ریشه درسرشت و فطرت الهی آدمی دارد.

نیکوکاری بهره‏ای ماندنی و غنیمتی پایدار است. نیکی به دیگران اصل و محور همه خوبی‏هاست. دژ استوار و زکات نعمت‏هاست.

بالاترین زراعت و سودآورترین سرمایه که ضرر در آن راه ندارد، لبیک گفتن به نیروی ذاتی و درونی است؛

زیرا تمایل به خوبی و انجام دادن کارهای نیک از جمله ویژگی‏هایی است که خداوند حکیم در نهاد انسان قرار داده است. نیکی کردن پاسخ گفتن به ندای «اللّه» است؛

خداوندی که هیچ عملی را بی‏جواب نمی‏گذارد و بارها نیکوکاران را وعده داده است که پاداش نیکی را در دنیا و آخرت ضایع نمی‏کند.

احسان مانند نیروی مغناطیسی است که جاذبه قوی آن، سرسخت‏ترین انسان‏ها را به سمت خود می‏کشاند.

نیکی بواسطه نیروی خارق‏العاده‏اش، نور صفا و صمیمیّت را بر قلب‏های تیره و تار می‏تاباند. دل‏های سخت و سنگی در آسیاب مهر و مودت نیکوکاری خرد می‏شوند.

احسان، پیوند دوستی و رفاقت را مستحکم می‏سازد و علایق و وابستگی‏های عاطفی را پررنگ‏تر می‏کند.

 

الاِحْسانُ مَحَبّهٌ: احسان و نیکی محبت است.

 

احسان در اشکال مختلفی از قبیل انعام، انفاق، صدقه، وقف، اطعام، یتیم نوازی و رسیدگی به فقرا و درماندگان تجلی پیدا می‌کند. در نظر شرع و عرف، آنچه در مقابل شرّ و بدی است نیکی و خیر به شمار می‏آید و انجام دهنده آن عمل نیک، نیکوکار خوانده می‏شود.

 

الاِحْسانُ رَأسُ الْفَضْلِ: احسان اساس فضیلت و خوبی‏‌هاست.

 

خداوند، خود معدن احسان و بخشش است و عالم تجلّیگاه احسان اوست. هرچه را قابلیت وجود داشته باشد به فضل خودش، در نیکوترین شکل می‏آفریند.

پروردگار بزرگ، انسان را بر دیگر موجودات برتری داد و در احسان به او نسبت به دیگر مخلوقاتش سبقت گرفت؛

خداوندی که نعمتش را با کرم و بخشش خود آغاز می‏کند و اشتباهات بندگان را با بزرگواری می‏بخشاید.

انسان را با یادآوری احسان خودش، به این امر مهم تشویق کرده است؛ آن‏جا که می‏فرماید: «احسان کن همان‏گونه که خداوند بر تو احسان کرد»

کمک به همنوع از اصول اساسی دین مبین اسلام است که همچنان که خداوند در سوره مبارکه” انسان” آیه ۸ و ۹ می فرماید:

 

«و به دوستی خدا به فقیر و اسیر و طفل یتیم  طعام  می دهند و گویند ما فقط برای رضای خدا به شما طعام می دهیم و از شما هیچ پاداش و سپاسی نمی طلبیم.»

 

در برخی از آیات بدون تعیین مصادیق نیکی، به نیکی کردن به دیگر (معنای دیگر از احسان) دستور و سفارش می دهد. (نساء آیه ۳۶؛ انعام آیه ۱۵۱؛ قصص آیه ۷۷)..

در عوض احسان، باید احسان کرد و قدردانی و تشکر به جا آورد. این کار، میل و رغبت نیکوکار را افزایش می‏دهد و انگیزه احسان را در وی قوی می‏سازد تا به کارهای نیک بیشتر مبادرت ورزد.

نیکوکار، در انجام دادن عمل خیر، سستی به خود راه نمی‏دهد؛ بلکه در انجام دادن آن مشتاق و حریص است. با ذوق، علاقه و انگیزه قوی بر کارهای خیر و ثواب سبقت می‏گیرد و در راه آن ثابت‏قدم است.

او فروتن است و کارهای خیر او رنگ و عطر خدایی دارد و هرگز با ریا و تظاهر عمل نیک خود را باطل نمی‏کند. پیوسته در خفا احسان می‏کند تا نیازمند را شرمنده و حقیر نسازد.

احسان و نیکوکاری به خویشاوندان و اقوام

 

مسأله نیکی به خویشاوندان و محرومان فامیل در واقع بخشی از مسأله احسان و نیکوکاری است. خویشان و بستگان، در حقیقت یک جامعه کوچکی را تشکیل می دهند. اگر وظائف و مسئولیتها در جامعه کوچکتر بصورت صحیح انجام گیرد خیلی زود اثرش در کل جامعه ظاهر می شود.

از طرفی مسأله کمک به جامعه های کوچکتر (بستگان و خویشاوندان) از آن نظر که از پشتوانه عاطفی نیرومندی برخوردار است از ضمانت اجرایی بیشتری نیز بهره مند خواهد بود.

از این روست که خداوند در قرآن می فرماید: 

اِنّ الله یأمر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی

خداوند فرمان به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان می دهد.

احسان و نیکوکاری به همسایه و همکاران

اگر ما معنی ذی القربی را به معنی مطلق نزدیکان اعم از نزدیکان فامیل و نزدیکان دیگر بدانیم، آیه مفهوم وسیعتری پیدا می کند که حتی همسایگان و دوستان و همکاران را نیز شامل می شود. همه ما وظیفه داریم اگر کمبودی دارند به امدادشان بشتابیم.

 

احسان و نیکوکاری از نگاه قرآن کریم

 

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ الم ﴿۱﴾ تِلْک آیاتُ الْکتَابِ الْحَکیمِ ﴿۲﴾ هُدًی وَرَحْمَهً لِّلْمُحْسِنِینَ ﴿۳﴾

این آیات کتاب حکیم است (آیاتی پر محتوا و استوار). که مایه هدایت و رحمت برای نیکوکاران است.

 

الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلَاهَ وَیؤْتُونَ الزَّکاهَ وَهُم بِالْآخِرَهِ هُمْ یوقِنُونَ ﴿۴﴾أُوْلَئِک عَلَی هُدًی مِّن رَّبِّهِمْ وَأُوْلَئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿۵﴾

همانها که نماز را بر پا می دارند، زکات را ادا می کنند، و به آخرت یقین دارند. (۴)آنها بر طریق هدایت پروردگارشان هستند، و آنهایند رستگاران (۵)

 

آری نیکوکاران با خدای خویش به وسیله نماز در ارتباطند و با بندگان خدای مهربان به وسیله پرداخت زکات و انفاق و کمک به مستمندان ارتباط نیکو دارند و قلبهایی سرشار از یقین به آخرت. این چنین بندگانی رستگارانند. ودر آیه۱۳۴ آل عمران از جمله ویژگیهای نیکو کاران انفاق در نهان و آشکار و فروبردن خشم و گذشت از مردم بیان می نماید.

الَّذِینَ ینفِقُونَ فِی السَّرَّاء وَالضَّرَّاء وَالْکاظِمِینَ الْغَیظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللّهُ یحِبُّ الْمُحْسِنِینَ ﴿۱۳۴-آل عمران﴾

همانها که در توانگری و تنگدستی انفاق می کنند؛ و خشم خود را فرو می برند؛ و از خطای مردم می گذرند، و خدا نیکوکاران را دوست دارد

 

و در آیه ۲۷۴ سوره بقره نیز نیکو کاران را انفاق کنندگان در شب و روز، پنهان و آشکار معرفی کرده و پاداش ایشان را ضمانت می کند.

 

الَّذِینَ ینفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّیلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلاَنِیهً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلاَ هُمْ یحْزَنُونَ ﴿بقره-۲۷۴﴾

آنها که اموال خود را، شب و روز، پنهان و آشکار، انفاق می کنند، مزدشان نزد پروردگارشان است، نه ترسی بر آنهاست، و نه غمگین می شوند.

 

در آیه ۲۶۱ بقره به این معامله بسیار پرسود اشاره کرده و با مثلی زیبا سود این عمل را تا ۷۰۰ برابر و بیشتر بیان می کند.

 

مَّثَلُ الَّذِینَ ینفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ کمَثَلِ حَبَّهٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِی کلِّ سُنبُلَهٍ مِّئَهُ حَبَّهٍ وَاللّهُ یضَاعِفُ لِمَن یشَاءُ وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ ﴿-بقره-۲۶۱﴾

کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند، همانند بذری هستند که هفت خوشه برویاند، که در هر خوشه، یکصد دانه باشد، و خداوند آن را برای هر کس بخواهد (و شایستگی داشته باشد)، دو یا چند برابر می کند، و خدا (از نظر قدرت و رحمت،) وسیع، و (به همه چیز) داناست

و درسوره مرسلات آیات ۴۱-۴۴ بخشی از نعمتهای بهشتی متقین که همان نیکو کاران هستند برمی شمرد.

 

إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی ظِلَالٍ وَعُیونٍ ﴿۴۱﴾ وَفَوَاکهَ مِمَّا یشْتَهُونَ ﴿۴۲﴾ کلُوا وَاشْرَبُوا هَنِیئًا بِمَا کنتُمْ تَعْمَلُونَ ﴿۴۳﴾ إِنَّا کذَلِک نَجْزِی الْمُحْسِنینَ ﴿۴۴﴾

اهل تقوا در زیر سایه ها و بر کنار چشمه سارانند* با هر میوه ای که خوش داشته باشند* به [پاداش] آنچه می کردید بخورید و بیاشامید گواراتان باد* ما نیکوکاران را چنین پاداش می دهیم

اگر به خواهیم به یک مصداق عملی و الگو و اسوه نیکوکاری در قرآن کریم اشاره ای داشته باشیم زیبا تر از آنچه در سوره انسان ( هل اتی ) در شأن حضرت علی (ع) و خانواده ایشان آمده است سراغ نداریم که می فرماید:

إِنَّ الْأَبْرَارَ یشْرَبُونَ مِن کأْسٍ کانَ مِزَاجُهَا کافُورًا

ابرار (نیکان) از جامی می نوشند که با عطر خوشی آمیخته است

 

عَینًا یشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ یفَجِّرُونَهَا تَفْجِیرًا

از چشمه ای که بندگان خاص خدا از آن می نوشند، و از هر جا بخواهند آنرا جاری می سازند!

 

یوفُونَ بِالنَّذْرِ وَیخَافُونَ یوْمًا کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیرًا

آنها به نذر خود وفا می کنند، و از روزی که عذابش گسترده است می ترسند.

 

یطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْکینًا وَیتِیمًا وَأَسِیرًا

و غذای (خود) را با اینکه به آن علاقه (و نیاز) دارند به مسکین و یتیم و اسیر می دهند.

 

 

إِنَّمَا نُطْعِمُکمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکمْ جَزَاء وَلَا شُکورًا

(و می گویند) ما شما را برای خدا اطعام می کنیم و، هیچ پاداش و تشکری از شما نمی خواهیم.

 

احسان ونیکوکاری از نگاه اهل بیت عصمت و طهارت

 

امام علی‏ علیه السلام :

کَما تُعینُ تُعانُ
آن گونه که یاری می‏کنی ،یاری می‏شوی.
غررالحکم و دررالکلم ، ح ۷۲۰۹ .

امام صادق‏ علیه السلام :

اَیُّما مُؤمِنٍ نَفَّسَ عَن مُؤمِنٍ کُربَهً ، نَفَّسَ اللَّهُ عَنهُ سَبعینَ کُربَهً مِن کُرَبِ الدُّنیا و کُرَبِ یَومِ القیامَهِ
هر مؤمنی که گرفتاری مؤمنی را بر طرف کند، خداوند هفتاد گرفتاری دنیا و آخرت را از وی دور می‏سازد.
مستدرک الوسائل ، ج ۱۲ ، ص ۴۱۳ .

امام علی‏ علیه السلام:

إنَّ أحَبَّ المُؤمنِینَ إلَی اللَّهِ مَن أعانَ المُؤمِنَ الفَقیرَ مِنَ الفَقرِ فی دُنیاهُ و مَعاشِهِ
محبوب‏ترین مؤمن نزد خداوند، کسی است که مؤمن فقیری را، در تنگدستی دنیا و گذران زندگی، یاری رساند.
تحف العقول ، ص ۳۷۶ .

امام صادق ‏علیه السلام :

اللَّهُ فی عَونِ المُؤمِنِ، مادامَ المُؤمِنُ فی عَونِ أخیهِ
خداوند در پی یاری مؤمن است، تا وقتی که مؤمن در پی یاری برادر خویش است.
بحار الأنوار ، ج ۷۴ ، ص ۳۲۲ .

امام صادق‏ علیه السلام:

تَواصَلوا و تَبارُّوا و تَراحَموا و کُونُوا إخوَهً بَرَرَهً کَما أمَرَ کُمُ اللَّهُ
با یکدیگر پیوند داشته باشید و به هم نیکی کنید، و با یکدیگر مهربان باشید و همچنان که خداوند به شما دستور داده است، برادرانی نیکوکار باشید.
الکافی ، ج ۲ ، ص ۱۷۵.

امام کاظم ‏علیه السلام:

إنَّ لِلّهِ عِباداً فِی الأرضِ یَسعَونَ فی حَوائجِ النّاسِ هُمُ الآمِنونَ یَومَ القِیامَهِ
خداوند در زمین بندگانی دارد که برای برآوردن نیازهای مردم می‏کوشند؛ اینان ایمنی یافتگان روز قیامت‏اند.
الکافی ، ج ۲ ،ص ۱۹

 

 

رسول اکرم صلى الله علیه و آله:

اِنَّ القَومَ لَیَکونونَ فَجَرَهً وَ لا یَکونونَ بَرَرَهً فَیَصِلونَ اَرحامَهُم فَتَنمى اَموالُهُم وَ تَطولُ اَعمارُهُم فَکَیفَ اِذا کانوا اَبرارا بَرَرَهً!؟
مردمى که گناهکارند و نه نیکوکار، با صله رحم، اموالشان زیاد و عمرشان طولانى مى شود. حال اگر نیک و نیکوکار باشند، چه خواهد شد!؟
کافى(ط-الاسلامیه) ج ۲، ص ۱۵۵، ح ۲۱

 

امام على علیه السلام:

کَثرَهُ اصطِناعِ المَعروفِ تَزیدُ فِى العُمُرِ وَ تَنشُرُ الذِّکرَ ؛
زیاد کار نیک انجام دادن، عمر را مى افزاید و نام را پرآوازه مى سازد.
تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص ۳۸۶ ، ح ۸۸۳۰

 

امام صادق علیه السلام :

اَلبِرُّ وَ حُسنُ الخُلقِ یَعمُرانِ الدّیارَ وَ یَزیدانِ فِى الاعمارِ ؛
نیکوکارى و خوش اخلاقى، خانه ها را آباد و عمرها را طولانى مى کنند.
کافى(ط-الاسلامیه) ج ۲، ص ۱۰۰، ح ۸

 

رسول اکرم صلى الله علیه و آله :

(لأَمیرِ المُؤمِنین علیه السلام) أَ لا اُخبِرُکُم، بِأَشبَهِکُم بى خُلقا؟ قالَ: بَلى یا رَسولَ اللّه قالَ: أَحسَنُکُم خُلقا، و َأَعظَمُکُم حِلما، وَ أَبَرُّکُم بِقَرابَتِهِ وَ أشَدُّکُم مِن نَفسِهِ إِنصافا
(به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند) آیا تو را خبر ندهم که اخلاق کدام یک از شما به من شبیه تر است؟ عرض کردند: آرى، اى رسول خدا. فرمودند: آن کس که از همه شما خوش اخلاق تر و بردبارتر و به خویشاوندانش نیکوکارتر و با انصاف تر باشد.
مکارم الاخلاق ص ۴۴۲

 

آداب احسان و نیکوکاری

 

جزای نیکی با نیکی:

رسول خدا(صلوات الله علیه و آله)  فرمود:

چون کسی به شما نیکی کرد، آن را با نیکی جبران کنید. اگر نداشتید سپاسگزار او باشید، زیرا سپاسگزاری گونه ‌ای از پاداش است.

نیکی به همه:

امام رضا (سلام الله علیه)به نقل از پیامبر خدا(صلوات الله علیه) فرمود:

به همگان، اعم از شایستگان و نااهلان نیکی کنید؛ اگر کسی را نیافتی که درخور و شایسته دریافت نیکی باشد تو به نیکی کردن سزاواری.

نیکی در برابر بدی:

رسول خدا(صلوات الله علیه) فرمود:

آیا شما را از بهترین خُلق دنیا و آخرت آگاه نکنم؟ درگذشتن از کسی که به شما ظلم کرده است، نیکی و احسان به کسی که به شما بدی کرده و بخشیدن به کسی که از شما دریغ داشته است.

تعجیل، تقلیل و ترک منت: 

امام صادق (سلام الله علیه) فرمود:

نیکوکاری کامل نمی ‌شود، جز با سه خصلت؛ شتاب در آن، کم شمردن بسیار آن و منت ننهادن.

مخفی بودن:

امام صادق (سلام الله علیه) فرمود:

نیکوکاری به صلاح نمی ‌گراید، جز با سه چیز؛ اندک شمردن آن، مخفی کردن آن و شتاب در آن، زیرا آن‌گاه که تو آن را اندک بشماری، نزد دریابنده بزرگش کرده ‌ای و چون آن را بپوشانی آن را به کمال رسانده ‌ای و هنگامی که شتاب کردی، گوارایش کرده ‌ای.

پاداش و برکات احسان ونیکوکاری

خیر دنیا:

امیرموٴمنان(سلام الله علیه) می ‌فرمود: 

خیری در دنیا نیست، مگر برای دو کس؛ آن که هر روز بر احسان خود می ‌افزاید و کسی که گناهانش را با توبه جبران می ‌کند.

جذب دل ‌ها: 

امیرمؤمنان (سلام الله علیه) فرمود: 

هر که احسان و نیکی کند، دل ‌ها به سوی وی گرایش یابند.

مصونیت از لغزش: 

امیرمؤمنان (سلام الله علیه) می ‌فرماید: 

نیکوکاری، آدمی را از سقوطِ خواری ‌زا نگاه می‌ دارد.

جلوگیری از مرگ بد:

رسول خدا(صلوات الله علیه و آله) فرمود:

نیکوکاری از مرگ بد پیشگیری می ‌کند.

برکت در خانه: 

امام صادق (سلام الله علیه) به نقل از رسول خدا(صلوات الله علیه و آله) فرمود: 

برکت به سوی خانه ‌ای که از آن نیکی می ‌تراود از فرو رفتن کارد در کوهان شتر (که نرم و نفوذپذیر است) و شتاب سیلاب از فراز کوه به عمق دره شتابان ‌تر است.

افزایش رزق و آبادی شهرها: 

رسول خدا(صلوات الله علیه و آله) فرمود: 

نیکوکاری و حسن همجواری بر نعمت ها می ‌افزاید و شهرها را آباد می‌ سازد.

عمر طولانی: 

امام صادق (سلام الله علیه) فرمود: 

نیکی و خوش خُلقی شهرها را آباد می ‌کنند و بر عمرها می ‌افزایند.

ورود به بهشت: 

امام صادق (سلام الله علیه) فرمود: 

خدای سبحان در روز قیامت به فقیران می ‌فرماید: بنگرید و چهره‌ ها را جست وجو کنید، پس هر کس به شما نیکی کرده دستش را گرفته و به بهشتش درآورید

همچنین فرمود: برداشتن خاشاکی از چهره برادرت ده حسنه و لبخند زدن به رویش یک حسنه دارد و نخستین کسی که به بهشت درمی ‌آید اهل نیکوکاری است.

دوری از آتش جهنم: 

حضرت موسی (سلام الله علیه) خطاب به خدا عرض کرد: 

خدایا پاداش کسی که آزارش را از مردم باز دارد و به آنان نیکی کند چیست؟ خدا فرمود: ای موسی! در روز قیامت آتش به او خطاب می ‌کند: هیچ راهی به سوی تو ندارم.

محبوب خدا شدن: 

رسول خدا(صلوات الله علیه و آله) فرمود:

هر کار نیکی صدقه است و آن که به کار خیری رهنمود می ‌دهد همچون فاعل آن است و خدا کمک به بیچاره را دوست می ‌دارد

زائر