خیمهگاه (به عربی: مُخَیم) از زیارتگاههای شیعیان در کربلا است که در محل برپایی خمیههای امام حسین(ع) و یارانش در واقعه عاشورا بنا شده است. بنای نخستین آن به قرن دهم قمری برمیگردد.
ترتیب و چگونگی چینش خیمهها
در واقعه کربلا آرایش خیمههای امام حسین(ع) حالت نعل اسبی داشت تا حفاظت بیشتری داشته باشد. در پشت این خیمهها خندق حفر شده بود تا از آن سمت، مورد تهاجم قرار نگیرند.[۱] اولین خیمهای که نصب شده خیمه امام حسین(ع) بود. این خیمه محل جلسات و بزرگترین خیمه بود.[۲]
خیمههای بانوان را در غرب خیمه امام(ع) برپا کردند. اما خیمه حضرت زینب را پشت خیمه امام حسین(ع) نصب کردند و خیمه بنیهاشم اطراف خیمه زنان و کودکان و همگی در پشت خیمه امام حسین(ع) قرار داشت.[۳] خیمههای یاران در قسمت شرقی و در کنار خیمههای بنیهاشم نصب شد، به طوری که تمامی خیمهها چون نیم دایرهای بود و در نقطه محور و مرکز آن، خیمه امام حسین(ع) قرار داشت.[۴]
تعداد خیمهها
تعداد خیمههای کاروان امام حسین(ع) حدود ۶۰ عدد و فاصله میان هر کدام در حدود دو متر و محیطی که در آن قرار گرفته بودند یک صد و هشتاد متر بوده است.[۵]
غارت کردن و آتش زدن خیمهها
پس از شهادت امام حسین(ع)، سپاه دشمن به خیمهها هجوم آورد و اسب، شتر، اثاث، جامهها و زینتهای زنان را به غارت برد. آنان در این کار بر یکدیگر سبقت گرفتند.[۶] عمر سعد دستور داد زنان حرم را در چادری جمع کنند و تعدادی را بر محافظت آنان گماشت.[۷] بر اساس گزارشهای تاریخی، همه خیمهها به آتش کشیده شد و خیمهای که امام زین العابدین و زنان حرم را در آن جمع کرده بودند به عنوان آخرین خیمه توسط سپاه عمر سعد به آتش کشیده شد.[۸] روایتی از امام رضا(ع) نیز وجود دارد که در مورد خیمهها فرمودند: «وأُضْرِمَتْ فی مَضارِبِنا النّار» (ترجمه: خیمههای ما را به آتش کشیدند.)[۹]
تاریخچه زیارت خیمهگاه
در جنوب غربی حرم امام حسین(ع) بنایی به نام خیمهگاه وجود دارد که شیعیان از دیرباز به زیارت آن میروند. در مورد بنای ساخته شده در منابع تاریخی قرون نخستین و میانه گزارشی یافت نشده است. منطقه مخیم در سالهای دور به نام محله آلعیسی معروف بوده است.[۱۰] آلعیسی را طایفهای از علویان معرفی کردهاند که نسبشان به زید فرزند امام سجاد(ع) میرسد.[۱۱]
نخستین بنا در خیمهگاه
بر اساس منابع، نخستین شخصی که بنای کوچکی در محل خیمهگاه ساخت سید عبدالمؤمن دَدِه از نسل سیدابراهیم مُجابْ و از متصوفه قرن دهم هجری است. او تعدادی نهال خرما کنار این بنا کاشت که بعدها به نخلستان دده شهرت یافت.[۱۲] پس از وی نیز فردی به نام جهان کلامی کربلایی شاعر و صوفی قرن دهم در سال ۹۹۶ق این بنا را مرمت و گسترش داد که تاریخ مرمت آن در سنگ مرمر محراب خیمهگاه نقش بسته است.
خیمهگاه در سفرنامه جهانگرد آلمانی
از جمله گزارشهای قدیمی مربوط به «کارستن نیبور» جهانگرد آلمانی در قرن دوازده هجری است. او در سال ۱۷۶۵م/۱۱۷۹ق در سفری به منطقه غرب آسیا وارد عراق شد و از شهر کربلا دیدن کرد. او در گزارش خود از شهر کربلا به منطقه خیمهگاه اشاره کرده است. بر اساس گزارش وی، منطقه خیمهگاه در خروجی کربلا به کوفه واقع شده است. خیمهگاه در این دوره بوستانی در حومه شهر کربلا(شهر قدیمی کربلا) بوده است که در آن چاهی پرآب قرار داشت. به گفته این جهانگرد در محل خیمهگاه بنای ویرانهای وجود داشت و بنای قدیمی کوچکی که قبر قاسم بن حسن و برخی از شهدای کربلا بوده نزدیک خیمهگاه قرار داشته است.[۱۳]
خیمهگاه پس از حمله وهابیت
پس از حمله وهابیت به کربلا در سال ۱۲۱۶ق، سید علی طباطبایی مشهور به صاحب ریاض در ۱۲۱۷ق دور شهر کربلا را دیوار کشید و شش دروازه در جهتهای مختلف شهر احداث نمود.[۱۴] پس از احداث دیوار، خیمهگاه که در حاشیه و بیرون شهر قدیم قرار گرفت بنایی به دستور صاحب ریاض در آن ساخته شد و این مکان به عنوان قبرستان قرار گرفت.[۱۵] از سوی دیگر میرزا ابوطالب خان، از جهانگردان، در سفرنامه خود، به ساخت بنا در خیمهگاه در سال ۱۲۱۷ق اشاره کرده و سفارش بنای خیمهگاه را به همسر آصفالدوله نسبت داده است و گفته در کنار این بنا رواقی در حال احداث بود که به سبب فوت آصفالدوله ناتمام ماند.[۱۶] برخی نیز گفتهاند این بنا توسط همسر آصف الدوله و زیر نظر صاحب ریاض در این تاریخ صورت گرفته است.[۱۷]
خیمهگاه در دوره ناصرالدین شاه قاجار
یکی از دورههای مهم بازسازی و مرمت عتبات در دوره ناصرالدین شاه و توسط عبدالحسین تهرانی نماینده وی در امور بازسازی عتبات عراق صورت گرفت. شیخ عبدالحسین تهرانی در سال ۱۲۷۶ق در کنار مرمت و توسعه حرم امام حسین(ع)، خیمهگاه را نیز بازسازی نمود.
محل اقامت ناصرالدین شاه قاجار
در سفر ناصرالدین شاه به عتبات در سال ۱۲۸۷ق، مدحت پاشا والی عثمانی بغداد بنایی را در این خیمهگاه جهت اقامت شاه ایران و همراهانش ساخت.[۱۸] احداث دروازه جدید نزدیک خیمهگاه
مدحت پاشا همچنین بخشی از دیوار شهر کربلا در منطقه خیمهگاه را تخریب کرد و منطقه خیمهگاه و اطراف آن را که حومه شهر به شمار میرفت را به شهر کربلا اضافه کرد و دروازهای را در این منطقه احداث کرد. این دروازه به عنوان نقطه خروج به سمت نجف به شمار میرفت. پس از الحاق خیمهگاه و مناطق اطراف آن به شهر کربلا، خیمهگاه با عنوان محله مُخَیَّم مشهور شد و اطراف آن منطقه عَبّاسِیه نامیده میشد.[۱۹] عباسیه در دوره کنونی نیز به عنوان محلهای در کنار محله خیمهگاه موجود است. [۲۰] در سال ۱۳۳۹ق یا ۱۳۶۷ق یک بار دیگر بنای خیمهگاه مورد مرمت قرار گرفت و در این مرحله دو ردیف طاقهای هلالی کوچک به یاد جهازهای شتران بر زمین مانده کاروان امام حسین ساخته شد.[۲۱]
وضعیت کنونی خیمهگاه
امروزه، در جنوب غربی حرم و ۲۵۰ متری صحن، مکانی را به مساحت دو هزار متر مربع دیوار کشی کردهاند و در وسط آن ساختمانی شبیه خیمهای بزرگ ساختهاند که چهار صد متر مربع مساحت دارد.
قسمتهای مختلف در خیمهگاه
وسط ساختمان، سمت قبله، جایگاه امام سجاد(ع) و محل عبادت آن حضرت است. در قسمت ورودی، در بزرگی است که با چند پله به سطح خیمهگاه میرسد. بعد از در ورودی، سمت راست و چپ شانزده فرو رفتگی قوسی شکل همانند کجاوه در دو طرف با آجر ساختهاند که نشان از شانزده کجاوهای است که خانوادههای شهیدان کربلا را از آن جا به سوی کوفه بردند. در قسمت پایانی و سمت راست ساختمان، که حدود ۵/ ۱ متر گودتر است، غرفهای حدود بیست متر قرار دارد که محل عبادت اهل بیت بود. بر سر در و آستان ورودی خیمه گاه شعرهایی از سید حسین علوی کربلایی روی سنگ مرمر نقش بسته است.[۲۲] در زیر خیمه گاه چاهی است که به چاه حضرت عباس(ع) «بئر العباس» مشهور است و به زیر ساختمان منتهی میشود و زیر زمین آن آب دارد.[۲۳]
اقدامات گسترده عمرانی در دوره کنونی
پس از سقوط حکومت صدام حسین در عراق همزمان با بازسازی اماکن زیارتی در کربلا، بنای قدیمی که در طول قرنهای سیزدهم و چهارم هجری ایجاد شده بود، بازسازی و توسعه یافت. ساخت گنبد بزرگ و چند گنبد کوچک که هر کدام نشانه یک خیمه است و احداث صحن مسقف در این خیمهگاه از جمله این اقدامات است. آخرین طرح بازسازی خیمهگاه، ساخت چند ضریح کوچک در چند نقطه خیمهگاه است. این ضریحها قرار است در مکانهایی که منسوب به خیمههای امام حسین(ع) حضرت عباس(ع)، امام زین العابدین(ع)، حضرت زینب(س) و قاسم بن حسن است، نصب شود.[۲۴]
مقام امام زین العابدین
بر اساس برخی منابع منطقه مخیم تا پیش از آنکه به این نام شهرت یابد مقام امام زین العابدین نام داشته است.[۲۵]
مراسم نمادین آتش زدن خیمه در عزاداری عصر عاشورا
آیین خیمهسوزان
یکی از آیینهای سوگواری محرم در ایران و عراق برپایی خیمههای نمادین امام حسین(ع) و یارانش است. این خیمهها قبل از روز عاشورا برپا شده و در ظهر یا عصر عاشورا به آتش کشیده میشود. این مراسم به یاد آتش زدن خیمههای حسینی پس از شهادت امام حسین(ع) در روز عاشورا و مصیبت اهل بیت امام حسین(ع) برگزار میشود.[۲۶]
عملیات تروریستی در خیمهگاه
در ۲۷ اسفند ۱۳۸۶ یک زن تروریست در اقدامی انتحاری در خیمهگاه خود را منفجر کرد که براثر این انفجار ۴۳ تن کشته و ۷۳ نفر زخمی شدند.[۲۷]